FEMINIST 3, teksten Anneke van Baalen & Marijke Ekelschot, Illustraties Annet Planten.
Amsterdam 1982, De Bonte Was
27
de rechten van steeds grotere groepen mannen. Beiden dragen bij aan de vernieuwing van het
menselijk leven – voorzover tenminste de door hen geschapen verhoudingen stand houden.
Sociale vernieuwingen blijven alleen bestaan als zij aansluiten bij ekonomiese verhoudingen. Bij
Weber is het verband tussen ekonomiese en sociale struktuur negatief geformuleerd, bij Marx
positief: daar brengt de ekonomie, de broodwinning, de sociale strukturen voort. Bij Weber kunnen
sociale strukturen ook voortkomen uit andere menselijke behoeften, zoals die aan macht of
zingeving; bij Marx worden ook dergelijke behoeften in laatste instantie voortgebracht door de
verhoudingen waarbinnen mensen aan de kost moeten komen. Er is sprake van en voortdurende
wisselwerking tussen ekonomiese, bestuurlijke, militaire en religieuze vernieuwingen. Weber heeft
geen verklaring voor de herkomst van charismatiese leiders: hij ziet de oorzaak van hun succes veel
meer in hun peroonlijke begaafdheid dan in de behoeften van hun volgelingen. (Waaraan kennelijk,
in de bestaande verhoudingen, niet voldaan werd; ook die behoeften zouden door een marxist
misschien herleid kunnen worden tot de klasseverhoudingen van het moment.)
Bij Weber worden de sociale verhoudingen voortgebracht door de overheersers; zij ordenen de
chaos van traditionele en particularistiese verhoudingen. Zij doen dat bewust, met een scherp oog
voor hun eigen voordeel (zelfs de religieuze charismatiese leiders, die geen aardse voordelen voor
zichzelf nastreven, zullen van hun volgelingen op den duur enige vorm van broodwinning moeten
innen).
Moderne, rationele vormen ontstaan juist door dit streven naar materieel voordeel: nieuwe kansen
op voordeel worden steeds ‘gemonopoliseerd’ door buitenstaanders uit te sluiten; de deelnemers aan
het monopolie gaan dan samen een rechtsgemeenschap vormen. Het moderniseringsproces
(rationaliseringsproces) bestaat in Webers visie uit de uitbreiding en aaneenkoppeling van
dergelijke rechtsgemeenschapjes op steeds algemener termen. Steeds meer rationele
beheersingstechnieken ontstaan: in de legers wordt de discipline ontwikkeld, en vervolgens worden
ambtenarenapparaten naar militair model georganiseerd. Het Romeinse recht maakt zowel de
handel als de abstrakte, algemene belastingwetgeving nodig. De handel schept het geld – de vorsten
kunnen hun ambtenaren gaan betalen. In de 17
e
en 18
e
eeuw ontwikkelen Franse en Pruisiese
vorsten de politiestaat, waarin alles en alles door de overheid geregeld is.
Burokratie en kapitalisme
Het enige wat tegen de burokratisering opgewassen is, is het kapitalisme. In Engeland heeft het zich
vrij ongestoord kunnen ontwikkelen, juist omdat daar niet zo’n sterke centrale overheid was. In
1789 worden in Frankrijk de oude machten die de vrije ontplooiing van het individuele winstbejag
in de weg stonden, onthoofd.
De nieuwe staten hebben het gemakkelijker dan de oude absolute vorsten: hun onderdanen zijn
sinds de Franse revolutie allemaal formeel gelijk; zij vallen allemaal onder dezelfde wetten. Alle
zelfstandige bestuurders en militairen zijn onteigend: alle bestuurs- en militaire middelen zijn
eigendom van de staat geworden. Er bestaat tussen mannen geen persoonlijk gezag meer op grond
van geboorte en traditie. Alle gezag berust op wetten: algemene voorschriften die volgens een
bepaalde procedure door daarvoor aangewezen mannen zijn vastgesteld.
De burokratie heerst zonder aanzien des persoons, zonder emoties. Het enige levensgebied dat hier
buiten blijft is de vrije markt, de enige die niet onderworpen is aan het ambtenarenapparaat is de
ondernemer. Wat de socialisten willen – nationalisatie van de produktiemiddelen – beschouwt
Weber als de voltooiing van het burokratiseringsproces: als de staat ook de produktiemiddelen in
handen heeft, zal de ambtenarenheerschappij totaal zijn. Erger nog, als de kapitalistiese
winstrekening verdwenen is, bestaat geen enkel kriterium meer om te beslissen wat er geproduceerd
wordt en hoeveel: willekeur en terreur zullen de burokratisering aanvullen.
 |
 |
 |
 |