De Bonte Was, VROUWEN OVER HULP BIJ ZIEKTE EN PROBLEMEN, Amsterdam 1978
16
'Heksensabbaths': het eten van ongedoopte baby's, bestialisme en massaorgieën. Daarachter moet
heel wat reële angst voor kontakten van de 'heksen' met de opstandige boerenbevolking zijn
schuilgegaan.
De laatste beschuldiging is misschien het meest absurd: heksen werden niet alleen beschuldigd
van moord en vergiftiging, seksuele misdrijven en misdadige samenzweringen, maar van helpen
en genezen. Een Engelse heksenjager beschouwde juist de goede heksen, die redden en
bevrijdden, als het gevaarlijkst: het zou het beste voor het land zijn als juist zij allemaal ter dood
gebracht zouden worden.
'Heksen'-genezers waren dikwijls de enige geneeskundigen voor een bevolking die geen dokters
en ziekenhuizen had en die bitter werd geteisterd door armoede en ziekte. De kerk zelf had aan
de lijdende boeren weinig te bieden. Als op zondagen na de mis de zieken in grote aantallen om
hulp kwamen smeken kregen ze slechts woorden: 'Gij hebt gezondigd, en God straft u. Dankt
hem, des te minder kwellingen zult gij in het hiernamaals ondergaan. Verdraagt, lijdt, sterft.
Heeft niet de Kerk haar gebeden voor de doden? ' (Haar, want om de mensen zand in de ogen te
strooien noemde de kerk zich valselijk 'moeder': 'onze moeder de Heilige Kerk'.) Wanneer de
kerk gekonfronteerd werd met de ellende van de armen nam hij steeds zijn toevlucht tot het
dogma dat ervaring in deze wereld vluchtig en onbelangrijk is. Maar hier was wel een dubbele
standaard aan het werk, want de kerk was niet tegen mediese zorg voor de hogere klassen.
Vorsten en adel hadden hun hofartsen, die vaak zelf priester waren. In werkelijkheid ging het
echter om de beheersing: mannelijke geneeskunde voor de hogere standen onder toezicht van de
kerk was aanvaardbaar, vrouwelijke geneeskunde als onderdeel van een boerenkultuur was dat
niet. De kerk hield dan ook nauwkeurig toezicht op de beginnende mediese wetenschap:
Universitair gevormde artsen mochten geen praktijk uitoefenen zonder een priester te hulp te
roepen, en ze mochten geen patiënten behandelen die weigerden te biechten.
De samenwerking tussen kerk, staat en artsen kwam tot volle bloei tijdens de heksenprocessen.
De arts was de 'deskundige', die een wetenschappelijk tintje aan de hele gang van zaken moest
geven. Hij moest volgens de Heksenhamer beoordelen of bepaalde vrouwen heksen waren en of
bepaalde aandoeningen door hekserij waren veroorzaakt. In de heksenjacht stelt de kerk
onprofessionele genezing uitdrukkelijk gelijk aan ketterij: 'als een vrouw het waagt om te
genezen zonder gestudeerd te hebben is zij een heks en moet zij sterven' (terwijl tegelijkertijd
alle manieren waarop vrouwen zouden kunnen studeren werden afgegrendeld.) En tenslotte
verschafte de heksenjacht de artsen een prachtig ekskuus voor hun falen in de dagelijkse
praktijk: alles wat zij niet konden genezen was te wijten aan hekserij.
Het onderscheid tussen 'vrouwelijk' bijgeloof en 'mannelijke' wetenschap werd definitief
gemaakt juist door de rollen van de arts en de heks tijdens het proces. Het proces stelde de
mannelijke arts in één klap op een moreel en intellektueel vlak dat verheven was boven de
vrouwelijke genezer die hij moest beoordelen. Het stelde de arts aan de kant van God en Recht,
een deskundige op hetzelfde nivo als priesters en theologen, terwijl het de vrouw aan de kant
stelde van duisternis, kwaad en magie. De arts had zijn nieuwe status niet te danken aan zijn
eigen prestaties op het gebied van de geneeskunde en de wetenschap, maar aan kerk en staat die
hij zo goed gediend had.
De heksenvervolgingen schakelden de vrouwelijke genezers uit de lagere klassen niet helemaal
uit, maar zij stempelden haar voorgoed tot bijgelovig en mogelijk kwaadaardig. Voor de
opkomende middenklassen van de 17e en 18e eeuw was zij zo grondig gediskwalificeerd dat het
voor mannelijke prakticijns mogelijk was om binnen te dringen in het laatste gebied dat voor
vrouwen gereserveerd was: de verloskunde. Hoe dat in zijn werk ging staat in een ander stuk.
 |
 |
 |
 |