16
evolutie verklaard konden worden. In 'Over agressie bij mens en dier' wilde hij laten zien:
'... wat voor een beslissende rol de agressie in het grote geheel van het driftleven speelt en
hoe hij als motor en "motivatie" ook gedragswijzen aandrijft die ogenschijnlijk niets met
agressie te maken hebben en daar zelfs het tegendeel van schijnen te zijn. Dat er juist een
grote dosis agressie steekt in de meest intieme persoonlijke banden die tussen twee
levende wezens denkbaar zijn, is een feit waarvan men niet weet of men het nu als een
paradox of als een gemeenplaats moet beschouwen. Ondertussen moeten er nog veel
andere dingen besproken worden, voordat wij dit centrale probleem in onze natuurge-
schiedenis van de agressie kunnen aansnijden. De belangrijke bijdrage die de agressie in
de demokratiese wisselwerking van de driften binnen het geheel van het organisme levert,
is niet gemakkelijk te begrijpen en nog minder makkelijk te demonstreren.'
41
Nu is 'agressie' een ander woord voor 'aanval' - wat Lorenz dan ook deed was 'de aanval'
als centrale drijfveer van dierlijk en menselijk gedrag uitroepen. Daarmee had hij een
belangrijke keuze gedaan: de aangevallenen waren uit het zicht verdwenen. Lorenz
leverde met zijn 'agressie' een nieuwe variant van de invulling van de natuurwet van de
strijd om het bestaan, waarbij de uitkomst overigens dus als vanouds vaststond:
'Samenvattend wat wij in dit hoofdstuk op grond van objektieve waarnemingen bij dieren
geleerd hebben over het speciale belang van de onderlinge agressie voor de instandhou-
ding van de soort, kunnen wij het volgende zeggen: de beschikbare ruimte wordt onder
soortgenoten op die manier verdeeld dat zo mogelijk iedereen voldoende heeft. De beste
vader en moeder worden ten bate van het nakomelingschap geselekteerd. De jongen
worden beschermd. De gemeenschap wordt zo georganiseerd dat aan een paar wijze
mannetjes, de senaat, voldoende gezag verleend wordt om voor het welzijn van de
gemeenschap niet alleen beslissingen te nemen, maar ook om ze door te zetten.'
42
Het entoesiasme waarmee progressieven de teorie over de agressie omarmden werd
slechts tijdelijk verstoord door het onbehagen toen Lorenz' nationaal-socialisties verleden
bekend werd. Zijn uitspraken in 'De acht doodzonden van de beschaafde mensheid' over
het 'geneties verval' der westerse mens, en in het biezonder dat van de jeugd die in
opstand was gekomen tegen het autoritaire gezag, wekten geen verontwaardiging.
Desmond Morris met zijn boeken 'the naked ape' en 'The Human Zoo'; Robert Ardrey
met 'African Genesis' en Tiger en Fox met 'The imperial animal', enz. enz. hadden in grote
lijnen hetzelfde aanvals/agressieverhaal als Lorenz: zonder de aangeboren agressie zou
niemand overleven; via agressie wordt het territorium verdeeld; agressie tegen soortgeno-
ten wordt beperkt door ritualisering. Sociaal gedrag is opgebouwd uit agressie en
seksualiteit. Als die samen optreden krijg je militant entoesiasme. Militant entoesiasme
gekombineerd met territoriuminstinkten levert een verklaring voor het ontsaan van
verschillende staten. Een mens is volgens de etologen een tribal animal, een stamdier. En
de stam (de sibbe zouden de nazi's zeggen) van vroeger is de natie van nu.
Binnen de stam heeft de agressie de vorm van konkurrentie gekregen en naar buiten van
oorlog en andere vormen van vijandschap. Volgens Barker in 'The new racism' is
gemeenschappelijk aan al deze etologen dat zij een aangeboren, natuurlijke vijandschap
tegen 'buitenstaanders' aannemen, die bij Lorenz 'pseudo-specification', bij Morris 'in-
grouping tendency' en bij Ardrey 'nation-forming' heet. Hij citeert Morris die over zijn
'in-group tendency' schrijft:
'De hele mensensoort heeft een breed spektrum aan gemeenschappelijke basisgedragspa-
tronen. De fundamentele gelijkenissen tussen welke mensen dan ook zijn enorm. Eén van
deze (fundamentele gelijkenissen) is echter paradoksaal genoeg de neiging om onder-
scheiden groepen te vormen en te voelen dat je op een of andere manier anders bent, wer-
kelijk door en door anders, vergeleken met de leden van andere groepen.'
43
41
Geciteerd in The New Racism p 54
42
idem p 58
43
idem p 82
 |
 |
 |